مسجد تابران توس مشهد

مسجد تابران توس مشهد

یکی از زیباترین دیدنی‌های ایران، بقایای مسجد تابران توس مشهد می‌باشد.
این مسجد در جریان کاوش‌های باستان‌شناسی، که در سال 1379 برای شناخت آثار شاخص شهر تابران انجام می‌شد، در 150 متری جنوب غربی بنای هارونیه کشف شد.

توس در قرون پیشین به منطقه‌ای در میان دو رشته کوه بینالود در جنوب هزار مسجد گفته می‌شد.
این بخش شامل چهار شهر تابران، رادکان، نوغان و تروغبذ می‌باشد.
تابران که اکنون به توس مشهور است در قرن 4 هجری قمری بزرگ‌ترین شهر این منطقه بوده‌است.
آنچه از تابران توس قدیم به یادگار مانده‌است عبارتند از:

    باروی شهر
    ارگ توس
    گنبد هارونیه
    مسجد تابران توس مشهد
    باغ و بنای نوساز آرامگاه فردوسی

مسجد تابران توس مشهد جزء قدیمی‌ترین و یکی از منحصر به‌ فردترین مساجد موجود در خراسان رضوی می‌باشد.
بقایای این مسجد با طول 94 متر و عرض 53 متر به سبک شبستانی ستوندار اولیه (خراسانی) ساخته شده است.
این بنا احتمالاً متعلق به اواسط سده پنجم هجری است.
مسجد تابران توس، جزء نخستین مساجد ساخته شده در ایران می‌باشد.
این مسجد فاقد ایوان و گنبدخانه است.

ظاهر و معماری این مسجد، سرپوشیده و دارای تزئینات نقاشی، گچبری و آجرکاری می‌باشد.
این بنا دارای شبستانی ستون‌دار، حیاط مرکزی و رواقی بر گرداگرد حیاط بوده است، که بخش‌هایی از آن در حال حاضر آشکار شده است.
شهر تاریخی تابران نیز در حمله وحشیانه مغولان به خراسان، دست خوش ویرانی گردیده‌است که نمونه آن در مسجد تابران توس مشهد مشهود است.
به دلیل ویرانی مسجد امروزه اثری از پوشش و یا تزئینات آن باقی نمانده است. اما نقوش چند کف فرش آجری و مقداری گچبری مکشوفه، زیبایی آن را در دوران آبادی نشان می‌دهد.
طبق گفته‌های قدیمی، خالق این اثر به احتمال زیاد خواجه نظام الملک توسی می‌باشد.
در مورد مسجد تابران توس به چند نکته زیر می‌توان اشاره کرد:

این مسجد در فاصله تقریبا 150 متری از بنا مشهور گنبد هارونیه واقع شده‌است.
به احتمال زیاد در گذشته بخشی که هم‌اکنون گنبد هارونیه و مسجد تابران توس در آن واقع شده‌اند، مرکز شهر تاریخی توس بوده‌ است.
یکی از دقیق‌ترین و اصولی‌ترین مرمت‌هایی که با امکانات فعلی به انجام رسیده‌است مرمت مسجد تابران توس می‌باشد.

با توجه به موقعیت مسجد تابران توس مشهد، می‌توان امیدوار بود که در جریان کاوش‌های آینده، بخش دیگر از این مسجد و مدرسه و دیگر بناهای مرکز شهر تاریخی توس از زیر خاک بیرون آورده شود.

فرو رفتگی ستون‌های ضلع جنوبی مسجد تابران در زیر آسفالت اتوبانی که به سوی آرامگاه فردوسی کشیده شده‌است، نشان از وجود بخش‌هایی از شهر توس در زیر این اتوبان که مدفون شده‌است، دارد.

در حال حاضر مسجد تابران توس مشهد یکی از مکان‌هایی است که به صورت سایت موزه باستان‌شناسی مورد بازدید گردشگران داخلی و خارجی قرار می‌گیرد و از اصلی‌ترین موزه‌های مشهد می‌باشد.

40 ستون از ستون‌های مسجد تابران توس مشهد که در شمار آخرین آثار باقی مانده این شهر پیش از حمله مغول می‌باشد، در جریان کاوش‌های باستان‌شناسی که از سال 1383 در شهر توس آغاز شده‌است، کشف و مرمت شده‌ است تا در برابر دید پژوهشگران و معماران قرار گیرد.

این بنا به شماره 1758 در فهرست آثار ملی ایران نیز ثبت شده است.